Ingen kan føresjå sjølvmord | Aarre, Hammer og Stangeland
Helsedirektoratet bør revidere dei nasjonale retningslinene. Risikovurderinga er neppe til nytte, men den kan vere til skade.
Kvart år tek over 500 nordmenn seg sjølve av dage. Kanskje så mange som 200 av dei er under behandling i psykisk helsevern. Folk er uroa over at helsetenesta ikkje greier å hindre desse sjølvmorda.
I fortvilte forsøk på å hindre sjølvmord grip me til løysingar som verkar forstandige, men som ikkje nyttar. Ei slik løysing er systematisk vurdering av sjølvmordsfare.
I ein artikkel i Aftenposten i 2015 skreiv psykolog Jørgen Flor at me ikkje skal ha overdriven tru på at helsepersonell eller andre «kan med sikkerheit forutsi eller hindre menneske frå å ta sitt eige liv». Me deler dette synet, men er på vitskapleg grunnlag endå meir pessimistiske.
Kva seier forskinga?
Det er ikkje råd å føresjå eit sjølvmord, sjølv ikkje i utval av menneske med høg risiko. Dette veit me frå talrike studiar i USA, England, Danmark – og no òg frå Psykiatrisk avdeling Blakstad.
Funna frå studiane som prøver å vurdere sjølvmordsfaren systematisk, kan kort samanfattast slik: Dersom ein skil mellom personar med høg og låg sjølvmordsfare, vil over halvparten av sjølvmorda skje i gruppa med låg sjølvmordsfare. I gruppa med høg sjølvmordsfare vil om lag 95 prosent ikkje ta livet av seg i løpet av oppfølgingstida, som gjerne er opp til fem år.
Det er opp til fagfolk og helsestyresmakter å gjere det beste ut av dei nedslåande resultata frå forskinga.
Kva seier styresmaktene?
Helsestyresmaktene krev i Nasjonal fagleg retningslinje for førebygging av sjølvmord i psykisk helsevern at me gjer systematiske vurderingar av sjølvmordsfare. Sjølvmordsrisikovurderingar er òg ein viktig del av Pasienttryggleiksprogrammets tiltakspakke for førebygging av sjølvmord.
Det er ingen som trur at toastmasteren skal gjere sjølvmord
Helse Vest krev mellom anna at alle pasientar i akuttavdelingar vert vurderte for sjølvmordsfare med eit eige skjema. Fylkeslegane, som skal vurdere om me har forsømt oss når ein pasient har teke livet sitt, legg stor vekt på om det er gjort slike vurderingar.
Redde fagfolk er ikkje til hjelp for nokon
Retningsliner og pasienttryggleiksprogram skaper ein illusjon om at fagfolk kan føresjå sjølvmord. Det skaper frykt hjå helsepersonell, som dekkjer sin eigen rygg med ubrukelege vurderingar. Fokuset vert flytta frå pasienten til oss sjølve.
Det siste pasientane treng er helsepersonell som tek sjekklista opp frå skuffa for å gjere ei vurdering som berre reduserer faren for å få kritikk av fylkeslegen, og ikkje reduserer sjølvmordsfaren for pasienten.
Risikovurderinga er neppe til nytte, men den kan vere til skade. Me ottast at risikovurdering fremjar ei teknisk vurdering av pasienten der me heller skulle arbeide for saman å forstå og meistre problem. Samstundes vert ansvaret for pasienten sitt liv flytta frå pasienten til fagpersonen. Dette kan kome i vegen for betringsprosessen til den vi skal hjelpe.
Kvifor halde fram med vurderingar?
Tilrådingane i dei nasjonale retningslinene om kartlegging og vurdering av sjølvmordsfare, er «basert på manglande dokumentasjon». I Storbritannia kom The National Institute for Health and Care Excellence i 2011 med ei klår tilråding: «Bruk ikkje risikovurderingsverkty eller – skjema for å føresjå sjølvmord eller gjenteken sjølvskading.» Dei stod fast på dette då teksten vart oppdatert i 2016.
I Noreg held me fram som før, og pålegg kvarandre å gjere vurderingar som ikkje har så mykje føre seg.
Kanskje fagfolk, tilsynsmynde og samfunnet elles har misforstått retningslinene som eit påbod om å hindre at einskildpasientar tek livet sitt. Forfattarane av retningslinene jamfører førebyggingsarbeidet med vegsikring: Midtdelarar kan redde liv, men ein kan aldri vite kven som vert redda frå ei møteulukke.
Kva skal me gjere i staden?
Me er ikkje i stand til å skilje klårt mellom dei som kjem til å ta livet av seg og dei som ikkje kjem til å gjere det. Tiltaka våre bør difor ikkje sikte mot å hindre sjølvmord hjå einskilde pasientar som me trur er spesielt utsette.
Ingen tiltak, særleg ikkje tvangstiltak, kan grunngjevast med ein risiko me ikkje er i stand til å vurdere påliteleg. Difor bør all behandling, også ved mistanke om sjølvmordsfare, vere friviljug – med mindre pasienten manglar samtykkekompetanse.
Me må heller senke skuldrene, og arbeide med tiltak som reduserer sjølvmordsfaren for alle.
Pasientane treng å bli sett, tankane og kjenslene deira må bli anerkjende. Me fjernar ikkje tanken på sjølvmord ved å fordømme den, då fjernar me oss berre frå pasienten. Framfor alt lyt me ha eit tenestetilbod som er forma ut på pasientane sine premiss og der dei sjølve kan leggje fram problema sine og få hjelp som er godt tilpassa trongen deira. Dernest må me sikre pasientane koordinerte tenester og høveleg oppfølging.
Jeg fikk psykiatriske diagnoser som forklaring og piller som behandling. Men jeg var ikke syk
Me trur òg at godt tilgjenge til tenestene, til dømes gjennom døgnopne tilbod med kort eller inga ventetid, vil vere nyttig for alle pasientar, uansett korleis me vurderer risikoen for sjølvmord.
Og så skal me sjølvsagt ikkje slutte å snakke med pasientane våre om sjølvmordstankar og -planar. Kartlegginga bør ikkje ha som føremål å klassifisere sjølvmordsfaren som stor eller liten med bruk av eit skjema, men å byggje ein relasjon og tilby jordnær behandling som er individuelt tilpassa.
Kva ber vi styresmaktene om å gjere?
Helsedirektoratet bør revidere dei nasjonale retningslinene for vurdering av sjølvmordsfare. Helseføretaka bør ikkje påleggje helsepersonell å drive vurdering av sjølvmordsfare med skjema.
Fylkeslegane og Helsetilsynet må slutte å tru at klinikarar er i stand til å gjere meiningsfulle vurderingar av kven som er i sjølvmordsfare.
Det går ikkje an – ikkje fordi helsepersonellet ikkje er kompetent eller interessert, men fordi det er umogeleg.
For mange transpersoner prøver å dø. Og altfor mange lever ikke som de vil
Hadde det vore råd å fastslå sjølvmordsfaren, så var det verd innsatsen. Men slik er det ikkje. Det er betre å innrømme at det er slik, enn å late som om me har ein ekspertise me ikkje har.
Folk må få ein realistisk bodskap om kva helsetenesta kan og ikkje kan gjere.
Vi kan ikkje gje inntrykk av at tenesta er i stand til å gjere det umogelege. Me er ekspertar på mykje, men ikkje på framtida.
Følg og delta i debattene hos Aftenposten meninger på Facebook og Twitter
